آسمان در قرآن

---

در قرآن برای آسمان ویژگی‌هایی بیان شده است که برخی مختص آسمان مادی و برخی مختص آسمان معنوی می‌باشد و برخی مشترک بین آسمان مادی و معنوی می‌باشد. در این مقاله به ویژگی‌های آسمان معنوی و هم‌چنین به ویژگی‌های مشترک آسمان مادی و معنوی پرداخته می‌شود.

۱ - ویژگی‌های آسمان معنوی

---

آسمان معنوی از منظر قرآن دارای ویژگی‌های متعددی است از جمله اینکه جایگاه فرشتگان است؛ دارای کلید و دَر است؛ مجرای نزول وحی، جایگاه و مبدأ تدبیر امور و جایگاه بهشت است. در ادامه به بررسی این ویژگی‌ها می‌پردازیم.

۱.۱ - جایگاه فرشتگان

از آیات به دست می‌آید که جایگاه فرشتگان آسمان است: «قُل لَو کانَ فِی‌ الأرضِ مَلـئِکةٌ یَمشُونَ مُطمَئِنّینَ لَنزَّلنا عَلیهِم مِن‌السَّماء مَلَکاً رَسُولاً»، «وَ کَم مِن مَلَک فِی‌السَّموتِ.»
حضرت علی (علیه‌السلام) در وصف فرشتگان و اعمالشان می‌گوید: سپس خداوندِ سبحان، آسمان‌های برافراشته را از هم گشود و میان آن‌ها را از اقسام فرشتگان پر کرد.
آیا مقصود از آسمان‌هایی که محل فرشتگان است، کرات و افلاک محسوس و مادّی است یا کنایه از عالمی دیگر است؟ به نظر علّامه طباطبایی، مقصود، آسمانی که می‌بینیم، نیست؛ بلکه عالم ملکوت است که افقی عالی‌تر از عالم ملک و محسوس دارد؛ چنان‌که ملائکه نیز خود مجرّدند نه مادّی.

۱.۲ - دارای کلید

در آیه ۶۳ زمر از کلیدهای آسمان یاد شده: «له مَقالیدُ السَّمـوتِ و الأرضِ...».

۱.۲.۱ - نظر مفسران

نظر مفسّران درباره کلیدهای آسمان گوناگون است:
۱. کلیدهای خزینه‌های آسمان مقصود است؛
۲. کلید ارزاق آسمان و زمین و اسباب رزق چون باران است؛
۳. طاعت آن‌ها مقصود است و معنای آیه چنین می‌شود: اِطاعت هر آن‌که در آسمان‌ها و زمین‌ها وجود دارد برای خدا است؛
۴. مراد از کلیدهای آسمان‌ها و زمین، کلیدهای خزائن و غیب آن‌ها است که تمام اشیاء و نظام جاری در آن‌ها از آنجا ظهور کرده، به عالم شهادت می‌آیند و مالکیّت کلیدها کنایه از مالکیت این خزائن است که از جمله آن‌ها وجود اشیا و روزی‌ها و عمرهای آنان و هر آنچه از ابتدای وجود تا هنگام رجوع به پروردگار با آن مواجه هستند، به شمار می‌رود.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در تفسیر «مقالید» فرمود: یعنی، هر صبح و شام ده بار این جمله را تکرار کنی: لا إله إلاّ اللّه و اللّه اکبر و سبحان اللّه و الحمد للّه و أستغفر اللّه و لا قوّة إلاّ باللّه الأوّل و الأخر و الظاهر و الباطن له الملک و له الحمد بیده الخیر و هو علی کلّ شیء قدیر.

۱.۳ - دارای دَر

بر اساس پاره‌ای از آیات و روایات، آسمان درهایی دارد که به روی برخی باز می‌شود و به روی برخی دیگر بسته است: «إنّ الَّذینَ کَذَّبوا بـایـتِنا و استَکبَروُا عَنها لاتُفَتَّحُ لَهُم أبوبُ السَّماءِ و لایَدخُلونَ الجَنَّةَ؛ در حقیقت کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از (پذیرفتن) آن‌ها تکبّر ورزیدند، درهای آسمان بر ایشان گشوده نمی‌شود و به بهشت درنمی‌آیند».

۱.۳.۱ - کلام امام باقر

امام‌ باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید: اعمال و ارواح مؤمنان را به‌ سوی آسمان می‌برند و درهای آسمان به رویشان گشوده می‌شود؛ امّا روح و عمل کافر را به‌ سوی سجّین (دوزخ) پایین می‌برند.
از آیات قرآن می‌توان استفاده کرد که گاهی آسمان مقصد بوده و دارای درهایی است که با گذر از آن‌ها می‌توان به آسمان رسید و گاهی نیز مرتبه‌ای بالاتر از آسمان مقصد است که در این صورت، خود آسمان «در» برای آن مرتبه بوده، با گذر از آسمان می‌توان به آن مقصد رسید: «و‌ فُتِحتِ السَّماء فکانت أبوباً».
البتّه برخی مفسّران در ذیل این آیه گفته‌اند: درهای آسمان برای نزول فرشتگان گشوده می‌شود.

۱.۳.۲ - حقیقی یا مجازی بودن در

درباره حقیقی یا مجازی بودن درهای آسمان دو رأی است:
۱. آسمان، به حقیقت درهایی دارد که به روی بعضی گشوده و به روی برخی بسته می‌شود که این قول، دور از ذهن نیست.
۲. وجودِ در برای آسمان و گشوده نشدن آن کنایه و تمثیل است و این‌گونه نیست که آسمان دارای سقفی جرمانی با دو لنگه در باشد که به روی بعضی باز و به روی برخی بسته باشد.
گشوده شدن درهای آسمان‌ که همان‌ جوّ بالای سر ما است، به وسیله آب: فَفَتحنا أبوبَ السَّماءِ بماء مُّنهمِر نیز کنایه‌ای تمثیلی از شدّت ریختن آب و جریان پپاپی باران است که گویی باران در پشت آسمان انبار شده و همین که درهای آسمان باز می‌شود، به شدّت فرومی‌ریزد.

۱.۴ - مجرای نزول وحی

از آیه ۱۴۴ بقره استفاده می‌شود، پیامبر که در انتظار تغییر قبله بود، برای نزول وحی به آسمان می‌نگریست: «قَد نَری تَقَلُّبَ وَجهِک فِی‌ السَّماءِ؛ ما گردش روی تو را در آسمان (به انتظار وحی) می‌بینیم».
طبرسی در شأن نزول این آیه می‌گوید: پیامبر به جبرئیل گفت: دوست دارم خداوند مرا از قبله یهود به غیرِ آن بگرداند.
جبرئیل گفت: من هم بنده‌ای چون تو هستم. تو نزد پروردگارت با کرامتی. از او درخواست کن. چون جبرئیل به آسمان رفت، حضرت، پیوسته به آسمان نظر می‌کرد تا این آیه نازل شد.

۱.۵ - جایگاه و مبدأ تدبیر امور

از آیات قرآن به دست می‌آید که جایگاه تدبیر امور، آسمان است: «إنّ ربَّکمُ اللّهُ الّذی خَلَقَ‌ السَّمـوتِ و الأرضَ فِی سِتَّةِ أیّام‌ ثُمَّ‌ استَوی عَلَی‌ العَرشِ یُدَبّرُ الأمرَ؛ همانا پروردگار شما خدایی یکتا است که‌ آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید؛ پس بر عرش استیلا یافت (و) کار (جهان) را تدبیر می‌کند».

۱.۵.۱ - منظور از آسمان

تدبیر، عبارت از چینش اشیای گوناگون در جای خاصّ خود با نظمی زیبا است؛ به‌طوری‌که هر چیز به هدف و مقصود خود برسد.
خداوند که بر هر چیز احاطه دارد، تدبیر امور زمین را از آسمان نازل می‌کند؛ بنابراین، موطن تدبیر امر زمینی، آسمان است: «یُدَبِّرُ الأمَر مِنَ السَّماءِ إلیَ الأرضِ.»
به گفته ابن‌عبّاس، مقصود از تدبیر، نزول قضا و قدر از آسمان است.

۱.۵.۲ - نظر علامه طباطبایی

به گفته علّامه طباطبایی، از مجموعه آیات مربوط به امر در آسمان‌ها معنای دقیقی فهمیده می‌شود. از آیه «یُدبِّرُ الأمرَ مِن السَّماءِ إِلَی الأرضِ» استفاده می‌شود که آسمان، مبدأ امری است که از ناحیه خداوند به زمین نازل می‌شود و آیه «اللّهُ الَّذی خَلَق سَبعَ سَموت وَ مِن الأرضِ مِثلَهنَّ یَتَنزَّلُ الأَمرُ بَینَهنّ» دلالت دارد که امر، از آسمانی به آسمان دیگر نازل می‌شود تا به زمین می‌رسد و از آیه «وَ لَقَد خَلَقنا فَوقَکم سَبعَ طرائقَ» استفاده می‌شود که آسمان‌ها راه‌هایی برای سلوک امر از سوی خداوند هستند؛ بنابراین در آیه «... و أوحی فی کلّ سماء أمرها».
مقصود از وحی کردن امر هر آسمانی به آن، این است که خداوند به اهل هر آسمانی یعنی فرشتگان ساکن آن، امر مربوط به آن‌ها را که عبارت از خلق اشیا و ایجاد حوادث باشد، وحی کرده است؛

۱.۵.۳ - اقوال دیگر

البتّه در تفسیر آیه ۱۲ فصلت آرای دیگری نیز گفته شده است؛ مانند خداوند آنچه هر آسمانی استعداد آن را داشت یا حکمت الهی مقتضی وجود آن در آسمان‌ها بود، مانند فرشتگان، ستارگان و... را آفرید. به فرشتگان هر آسمان، فرمان عبادت را وحی کرد. برای هر آسمان تکالیف ویژه‌ای قرار داد و به آن وحی فرستاد.

۱.۶ - جایگاه بهشت

از ظاهر بعضی آیات استفاده می‌شود که بهشت در آسمان است: «إنَّ الَّذِین کَذَّبوا بِـایـتِنا و استَکبَرُوا عَنها لاتُفَتَّحُ لَهُم أبوبُ السَّماءِ وَ لا یَدخُلُونَ الجَنَّة؛ در حقیقت کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از (پذیرفتن) آن‌ها تکبّر ورزیدند، درهای آسمان بر ایشان گشوده نمی‌شود و به بهشت درنمی‌آیند». «وَ فِی‌السَّماءِ رِزقُکُم وَ ما تُوعَدُون؛ و روزی و آنچه وعده داده شده‌اید، در آسمان است».
به نظر برخی مفسران مقصود از «ما‌ توعدون» بهشت است که با توجّه به آیه «عِندَ سِدرَةِ‌ المُنتَهی عِندَها جَنَّةُ الَمأوی؛ نزدیک سدرة‌ المنتهی، همان‌جا که بهشت جای آرامش است» فهمیده می‌شود؛ زیرا سدرة‌ المنتهی نیز در آسمان‌ها قرار دارد. زمخشری، جایگاه بهشت را در آسمان هفتم، تحت عرش می‌داند.

۲ - ویژگی‌های آسمان مادّی و معنوی

---

آسمان‌های مادّی و معنوی دارای ویژگی‌های مشترکی هستند از جمله تسبیح کننده و مطیع خداوند هستند و جایگاه رزق و برکت و سقفِ محفوظ هستند. در ادامه به بررسی این ویژگی‌ها می‌پردازیم.

۲.۱ - تسبیح کننده

آسمان‌ها همانند دیگر موجودات عالم، حمد و تسبیح خدا را می‌گویند: «تُسَبِّـحُ لَهُ‌ السَّمـوتُ السَّبعُ والأرضُ وَ مَن فِیهِنَّ و إن مِن شَیء إلاّ یُسبِّـحُ بِحَمدِه وَ لکِن لاّ تَفقَهُونَ تَسبیحَهُم... ‌.»
شاید از پایان آیه که دلالت دارد انسان‌ها، تسبیح اشیا از جمله آسمان‌ها را نمی‌فهمند، بتوان استفاده کرد که مقصود از این تسبیح، تسبیح تکوینی نیست؛ زیرا وجود هر موجودی تسبیح تکوینی او را نشان می‌دهد و این مطلب برای انسان‌ها قابل‌فهم‌ است.

۲.۲ - مطیع خداوند

قرآن، با صراحت، فرمان‌برداری آسمان و زمین در مقابل اوامر الهی را بیان می‌کند: «فَقالَ لَها و لِلأرضِ ائتِیا طَوعاً أو کَرهاً قَالَتا أتَینا طائِعِین».
به گفته ابن‌عبّاس، خداوند پس از آفرینش آسمان و زمین به آن‌ها فرمود: همراه با آنچه در شما خلق کردم بیایید. آسمان به همراه خورشید و ماه و ستارگان آمد.
خداوند به آسمان فرمود: خورشید و ماه و ستارگان تو طلوع کنند و آنچه امر می‌کنم، انجام ده. اطاعت آسمان و زمین چون امر خداوند به آن‌ها، تکوینی و ایجادی بوده است.

۲.۳ - جایگاه رزق و برکت

آیات فراوانی گویای این است که رزق و روزی شما در آسمان است: «وَ فِی‌ السَّماءِ رِزقُکُم وَ ما تُوعَدُون». در آیه دیگر می‌فرماید: چه‌ کسی شما را از آسمان و زمین روزی می‌دهد؟ «... وَ مَن یَرزقُکُم مِن‌ السَّماءِ و الأرضِ». در جای دیگر می‌فرماید: آیا جز خداوند کسی هست که شما را از آسمان و زمین روزی دهد؟ «هَل مِن خـلق غَیرُ اللّهِ یَرزُقُکم مِن السَّماء والأرضِ...».

به گفته بسیاری از مفسّران، مقصود از رزق در این‌گونه آیات، اسباب رزق و‌ منظور از اسباب رزق، نزول باران یا اعمّ از خورشید، ماه، ستارگان و اختلاف شب و روز و پیدایش چهار فصل است.
در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ لَو أنَّ أهلَ‌ القُری ءامَنوا وَ اتَّقوا لَفَتحنا عَلیهِم بَرَکـت مِن‌ السَّماءِ وَ الأرضِ؛ و اگر مردم شهرها ایمان آورده، به تقوا گراییده بودند، به طور قطع برکاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم».

به گفته برخی، مقصود از «وَ‌ فِی‌ السَّماءِ رِزقُکُم‌...» در آیه ۲۲ ذاریات این است که رزق و روزی شما در آسمان اندازه‌گیری می‌شود یا این‌که رزق و روزی شما در لوحِ محفوظِ موجود در آسمان نوشته شده است.
این احتمال نیز وجود دارد که منظور از آسمان، عالم غیب باشد و مقصود از رزق، هر آنچه انسان از آن بهره می‌برد، اعمّ از خوردنی، نوشیدنی، لباس، مسکن، فرزند، علم، نیرو و‌ مانند آن‌که تمام این موارد از عالم غیب و از نزد خداوند نازل‌ می‌شوند.

۲.۴ - سقفِ محفوظ

آسمان، سقفی برافراشته و در همان حال، محفوظ است: «وَ جَعَلنا السَّماءَ سَقفًا مَحفُوظًا.» درباره محفوظ بودن آسمان، تفسیرهای گوناگونی بیان شده است:
الف. آسمان، از پوسیدگی، نابودی، تغییر و دست‌یابی کسی به آن حفظ شده است.
ب. از نفوذ و استراق سمع شیطان‌ها حفظ شده؛ چنان‌که در جای دیگر آمده است: «و‌ حَفِظنـها مِن کُلِّ شَیطـن رَجِیم؛ و آن (آسمان) را از‌ هر‌ شیطان رانده‌شده‌ای حفظ کردیم».
پ. خداوند، آن را از سقوط بر زمین حفظ کرده. در آیه‌ای دیگر آمده است: «وَ یُمسِکُ السَّماءَ أن تَقَعَ عَلی‌ الأرضِ إلاّ بإذنهِ؛ و آسمان را نگه می‌دارد تا جز به فرمان او بر زمین فرونیفتد».
ت. از شرک و گناهان محفوظ است؛ یعنی در آن شرک و گناهی واقع نمی‌شود.

۳ - پانویس

---